“adil Sultan’’ Destanındaki Kelime Türetim Metodlarına Dair

International Congress on Afro - Eurasian Research IV

kahramanlık destanı Rusya'daki Petersburg Üniversitesi İlmi Kütüphanesi'nin Doğu Bölümü'nde korunmuş 493 numaralı elyazmasında orta asırdaki destancılar, aşıklar ve şairlerin eserleri ana dilimizde derlenen ve bize ulaşan kitap olarak ortaya çıktı. Elyazı 65 sayfadan oluşur. Sayfaları tam, kağdı eksiksiz, iyi korunmuştur". Eski destürle her sayfanın sonunda ilerideki sayfanın anahtar kelimesi yazılmıştır. Elyazı kitabı başlık verilmeden ikinci sayfadan direk destanla başlamıştır. İç başlıklar hesabındaki destanları derleme kelimeleri eser metinlerinden ayırıp kırmızı kalemle altını çizerek göstermiştir. Destanlar sekizinci sayfada bittiği için 8-13 sayfalarda başlığı gösterilmeden "Adil Sultan'' destanı yazılmıştır. Bu destan orta asırdaki eserlerin Kazak toprağında yapılmış olan bildirilerdeki seçeneği, günümüze ulaşan en iyi destan örneğidir. Eserde Adil Sultan'ın eşinin gördügü rüyasının anlatmasıyla ve onu yorumlamasıyla başlayıp Adil Sultan'ın hapiste hayat güzelliğiyle vedalaşan sıralarla tamamlanır. Her dönemde yazılan kelime türetim şekillerinde farklılık olduğu bellidir. Yani Kazak Dili tarihi dönemlere göre, değiştiğinin kanıtıdır. Eski ve orta asır yazılı anıtların dilinde kelime türetimin morfolojik yöntemi vardır, fakat kelime çeşıtlerine göre, kelime yapım ekleri sayılıdır. Günümüzdeki kelime türetimle eski ve orta asır yazılı eserlerindeki kelime türetim sistemini karşılaştırdığımızda, günümüzdeki Kazak Dili yapım ekleriyle zengindir. Aradan birkaç asır geçse bile onların her dönemindeki dilin kelime türetim sisteminin gelişmesine, kelime hazinesinin artmasına tesir ettiğini görebiliyoruz. Dilin kelime türetim sisteminin gelişmesi, kelime türetim kurallarının dilde oturması yavaş olsa da, dilin gelişmesinde daima gelişen bir değişim olduğu şüphesizdir. "Adil Sultan'' epik destanı Kazak milletinin tarihiyle dilini araştırmada özel yeri vardır. Biz araştırmamızda bu eserleri kullanarak, onlardaki kelimelerin yapılmını, gelişmesini ve kelime türetim sürecini araştırmaya önem verdik. Yazılı anıtlar dilindeki kelime türetim günümüz Kazakça'mızdaki kelime türetim süreciyle kıyaslandırılmıştır. Yapım Ekleriyle Yapılan Kelime Türetim Örnekleri Yazılı anıtlarda kelime türetmenin birkaç yöntemine rastlayabiliriz. Onlar: yapım ekleriyle yapılan kelime türetim yöntemi, vurguyla yapılan kelime türetim yöntemi, sözlüksel-anlamsal yöntemi. Türk dilleri, onun içinde Kazak Dili ekle yapıldığı için kelime yapım ekleriyle kelime türetmenin büyük rölü var. Yapım ekiyle türetilen köklerin anlamı onun yapısındaki asıl kelimeye bağlıdır. Esas morfemin anlamı türemiş kelimenin kökünün anlamına destek olur. Bu yüzden onun anlamıyla türemiş kelimenin anlamı alakalı olur. Yapım Ekiyle Türetilen Isimlerden Isim Yapan Ekler Yapım ekiyle türetilen isimlerden isim yapan ekleri toplarsak, aşağıdaki örneklerle verebiliriz: 1. -lıq\\-lik\\-luq\\-lük, -lıg\\-lüg\\-lug; Bu ekler Türk dillerinin tümünde verimli ek olarak sayılır. Bilim adamları bu ekin çıkışını çeşitli açıklarlar. Bazıları -il-fiilinden çıktığını, bazı araştırmacılar «lık tolı» (ağzına kadar dolu)'daki lık sözünden türediğini söylüyor. Kelime yapım ekinin bu şekli çoğunlukla asıl köklü isimlere eklenir. S.B.Sevortyan'ın görüşüne göre, bu fikri ilk kez kendisinin «Uygur Dilinin Grameri» adlı kitabında sunmuştu, bu görüşü A.Borovkov da desteklemişti. Sonra «Başkurt Dilinin Grameri» kitabında aynı fikri N.K.Dmitriyev tekrarlıyor. Bu «tolı» anlamındaki Ermenice'de -lık biçimindeki sıfatın olması durumu zorlaştırıyor ve -lıksözcüğünün yapım eki olan ̵ lige alakasının olup olmadığını bilmek için daha fazla bilgiye

2018

Ercan Ömirbayev ,Şinar Ussenbayeva