Çıkarım Edimi Üzerine -kutadgu Bilig Örneğiyle-

Yazılışının 950. Yılı Anısına Uluslararası Kutadgu Bilig ve Türk Dünyası Sempozyumu

Özet Kutadgu Bilig'in siyasetname oluşu; yazarın amacının iyiyi, doğruyu, güzeli, her iki dünyada mutlu olmayı göstermek oluşu, eserde öğütlerin fazlaca kullanılmasını gerektirmektedir. Öğretici bir eser olduğu için sürekli kahramanların ağzından alıcıya, doğrudan yapması / yapmaması gerekenler söylenir. Kurgulanan hikâye aracılığıyla ahlaki davranış, siyaset gibi eğitici bilgilerin verilmek istenmesi, Yusuf Has Hacib'in alıcıya (okuyucuya / metin çözücüye) doğrudan seslenmesini kaçınılmaz kılar. Kutadgu Bilig'in bu yapıda oluşu, eserdeki bildirim cümlelerinin çokluğuyla birlikte çıkarım edimine bağlı olarak sezdirim cümlelerinin yoğun olmasını gerektirmektedir. Kutadgu Bilig, üzerinde en fazla çalışılan eserlerden biridir. Dolayısıyla hem yazılma ve hem çözülme sürecinde eserle ilgili pek çok çıkarım yapılması kaçınılmazdır. Kutadgu Bilig'deki çıkarımlar üç açıdan değerlendirilebilir. 1. Kutadgu Bilig üzerinde çalışanların, eserden hareketle elde ettikleri çıkarımlar, 2. Yusuf Has Hacib tarafından alıcıya verilen çıkarımlar, 3. Alıcının kendi art alan bilgisiyle ulaştığı çıkarımlar. Eserde dikkat çeken durum, alıcının çıkarım yoluyla kendine sunulan iletiyi algılaması söz konusuyken vericinin temkinli davranıp işi tesadüfe bırakmamak için, alıcının ulaşması gereken sonucu kendinin verişidir. Bu durum, yazarın öğreticiliği ön plana alışıyla açıklanabilir. Diğer yandan verici, öğütlerini de mutlaka bir dayanak eşliğinde yani sebepsonuç ilişkileri bağlamında sunar. Anahtar sözcükler: bildirim, çıkarım, sezdirim, alıcı, verici on Inference Performance -Sample of Kutadgu Bilig-Kutadgu Bilig is a politicsbook and the aim of the author is to show the good, the right, the beautiful, to be happy in both worlds. Therefore, advices are used affluently in the work. Since it is a didactic work, it is always told to the receiver what it should or should not do directly through heroes. It is aimed to give educational informations such as moral behavior and politics through the fictionalized story. This makes Yusuf Has Hacib's direct 41 Bursa Uludağ Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Türk Dili ve Edebiyatı öğretim üyesi Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi Çağdaş Türk Lehçeleri ve Edebiyatları Bölümü address to the receiver (reader / text solver) inevitable. The fact that Kutadgu Bilig is in this structure necessitates presence of implication sentences intensively based on inference performance along with the multiplicity of transmission sentences in the work. In this study, although inferences derived with reference to the work by the people who work on Kutadgu Bilig are given, the author and receiver oriented inferences given in the second and third items (inferences given to the receiver by Yusuf Has Hacib / inferences obtained by the receivers with their own background informations) will be discoursed mostly. Since the context will be focused, the language material chosen for this will be at the level of over-sentence units. In the study, which is made as a documentary observation on grammatical data, the samples that are subject to research and have the characteristics of transmission, inference and implication will be evaluated from this perspective. Yazılışının 950.Yılı Anısına Uluslararası Kutadgu Bilig ve Türk Dünyası Sempozyumu Her metinde olduğu gibi Kutadgu Bilig'in de yazılma ve çözülme olarak iki süreci vardır. Çözülme sürecinin gerçekleşmesi için yalnız alıcının art alan bilgisi yeterli olmaz; metinde verici ve alıcıyı sınırlandıran yöntemler bulunur ki bunlar alıcının dili kullanma tarzı olarak kendini gösterir. Dolayısıyla bu süreçlerde amaca ulaşmak için verici ve alıcı tarafından bildirim, çıkarım, sezdirim özellikli cümlelerden de yararlanılır. Kutadgu Bilig'in bu yapıda oluşu, eserdeki bildirim cümlelerinin çokluğuyla birlikte sezdirim ve çıkarım cümlelerinin de yoğun olmasını gerektirmektedir. Nitekim Yusuf Has Hacib, 350-351. beyitlerde kitabın adını okuyana kutlu olsun ve yol göstersin diye Kutadgu Bilig koyduğunu; yazdığı kitabın her iki dünyayı tutan bir el olduğunu bildirir: Kitab atı urdum kutadgu bilig / Kutadsu okıglıka tutsu elig (350) Sözüm sözledim men bitidim bitig / Sunup iki ajunnı tutgu elig (351) Yazarın amacı, eserin adının günümüz Türkçesine aktarılması konusunda farklı çıkarımlara yol açar. Abdülkadir İnan, eserin adının saadet verici ilim biçiminde günümüz Türkçesine aktarılması gerektiğini savunurken (İnan, 1970: 43) Sadri Maksudî Arsal, siyasî hâkimiyet anlamını benimser (Arsal, 1947: 657-683). Mahmut Arslan ise iktidara ulaştıran bilgi ya da devlet yönetme bilgisi şeklinde çevrilmesi gerektiğini savunur (Arslan, 1987). Hatice Parlak, içeriğinin yansıtılması adına eserin, mutluluk veren bilgi, ya da hükümranlık bilgisi, devlet olma bilgisi olarak günümüz Türkçesine aktarılmasını önerirken düşüncesini en yüksek iyiyi mutluluk olarak belirleyen filozofların bu mutluluğa erişme yolunu, siyaset bilimi adı altında açıklığa kavuşturuşlarına bağlar (Parlak, 2009: 27-28). Kutadgu Bilig'deki çıkarımlar üç açıdan değerlendirilebilir. 1. Kutadgu Bilig üzerinde çalışanların, eserden hareketle elde ettikleri çıkarımlar, 2. Yusuf Has Hacib tarafından alıcıya verilen çıkarımlar, 3. Alıcının kendi art alan bilgisiyle ulaştığı çıkarımlar. Yöntem Bu çalışmada Kutadgu Bilig üzerinde çalışanların, eserden hareketle elde ettikleri çıkarımlara yer verilmekle birlikte daha çok ikinci ve üçüncü maddede verilen yazar ve alıcı odaklı çıkarımlar üzerinde durulacaktır. Bağlam odaklı çalışılacağından, bunun için seçilen dil malzemesi de cümleüstü birim düzeyinde olacaktır. Ele alınan konunun değerlendirilmesinde, dil incelemelerine çok uygun olduğu bilinen doküman inceleme yoluyla nitel araştırma yöntemi kullanılacaktır. Dil bilgisel veriler üzerinde yapılan, belgesel gözlem niteliği taşıyan bu çalışmada, araştırmaya konu edilen bildirim, sezdirim, çıkarım özelliği taşıyan örnekler, bu açıdan değerlendirilecektir. Bulgular Araştırmacılar, bir sözcüğün 1. Sözcüklerde bulunan birincil anlam, temel anlam, sözcüksel anlam, 2. Toplumsal anlam, 3. Yarattığı etkiye bağlı anlam olmak üzere üç anlamından söz ederler. Bir yorumun edimsel görünüşlerinin her zaman özdeş olmadığı, bazılarının çıkarıma dayalı olduğu, çıkarsamayla olanların anlaşılması için farklı yaklaşımlar gerektiği bildirilir. (Ayrıntılı bilgi için bk. Günay, 2013: 311-341). İşte bu nedenledir ki dil kullanıcısı, bir yandan ait olduğu toplumun dilini öğrenirken bir yandan da toplumunun tarihini, somut ve somut olmayan kültürel mirasını -gerektiğinde kullanmak üzereart alan bilgisi olarak edinir. Kullanıcı, iletişim anında ansiklopedik bilgi, dünya bilgisi adı da verilen bu art alan bilgisi sayesinde yüzey yapıda yer almayan bilgiye bağlamdan hareketle ulaşır. Bir başka deyişle alıcı, tümden gelerek tüme varır. Çıkarım; verilmiş bir ya da daha çok önermeden sonuç çıkarma edimi; doğruluğu doğrudan doğruya bilinmeyen bir önermenin, doğru olarak kabul edilmiş olan başka önermelerle bağlantısına dayanarak doğruluğunu çıkarma işlemi; belli önermelerin kabul edilen ya da gerçek olan doğruluklarından ya da yanlışlıklarından, başka önermelerin kabul edilen ya da gerçek olan doğruluk ya da yanlışlıklarını çıkarmak işi diye tanımlanabilir. Kısaca gözlemlerden elde edilen verileri analiz ederek sonuca ulaşmak işi denebilir. Sözlükte "netice çıkarma, mana çıkarma; çıkarsama; netice, sonuç" 42 sözcükleriyle karşılık bulan 42 Çıkarım: Türkçe: istihraç, İngilizce: inference, Fransızca: inference, Almanca: Folgerung, Schlussfolgerung, Latin: inferentia 1. Verilerden sonuç çıkarma işi. 2. Öncüller kümesi ile vargıdan oluşan sıralı ikili. Kutadgu Bilig, üzerinde en fazla çalışılan eserlerden biridir. Dolayısıyla eserle ilgili pek çok çıkarım yapılmıştır. Örneklendirmek adına çalışanlara ait olan bu çıkarımlardan bazıları şöyledir: Abdulkadir İnan, yabancı sözcük oranı %10'u geçmeyen Kutadgu Bilig'in diline dair yaptığı saptamada iyi bir Müslüman olan Yusuf Has Hacib'in 6645 beyitlik eserinde Allah sözcüğünü hiç kullanmadığını, bunun yerini eski kültürünün izlerini gösteren Tanrı, İdi, Ugan, Bayat sözcüklerini tercih ettiğini belirtir (İnan, 1970: 112-127). Agop Dilaçar, Yusuf Has Hacib'in Kutadgu Bilig'de verdiği öğütleri şöyle sıralar: 1.Tanrıya bağlı bulunma, ölümü ve ahreti unutmama, 2-Akıl ve bilgiye değer verme, çocukları okutma, dinleme ve okumayla bilgi edinme, 3-Her işte doğruluk arama, temiz düşünce sahibi olma 4-Dünyaya ve geçici zevklere düşkün olmama, 5-Dile, boğaza, nefse hâkim olma, 6-Zor kullanmaktan, hırsızlıktan, yalandan, içkiden, haksızlıktan, kaba sözden, dedikodudan, gevezelikten, acelecilikten kaçınma, 7-Sabırlı, cömert, hayırsever olma, yapılan bir iyiliğe karşılık beklememe, 8-Disiplin, doğru yasa, düzen ve adalet sağlama, 9-İffet ve namusa sımsıkı bağlı olma, 10-Kötü arkadaş edinmeme ve bozgunculara katılmama, 11-Büyüğe ve kadına saygı, çocuklara şefkat, hizmetçilere de insaf gösterme, 12-Gelenek ve göreneklere bağlı bulunma, 13-Her işte ılımlı davranma, 14-Hesaplı iş görme, 15-Daima ağır başlı, tok gözlü, alçak gönüllü olma, 16-İyi ad bırakmaya çalışma (Dilaçar, 2003: 157). Robert Dankoff, Kutadgu Bilig'de Odgurmış aracılığıyla okuyucuya verilmek istenen düşünceleri şöyle özetler: "Tanrı bu dünyayı ahiret için bir sınav yeri olarak yaratmıştır ve bu dünya âdemoğlu için bir hapishanedir. Ama bu sahnede, insanlar kendilerini arındırma fırsatına sahiptir ve bu sayede öldükten sonra saygıdeğer bir yer kazanırlar. Bu hayatta mümkün olduğunca Tanrı'ya yakın olmak gerekir. Başka her şey batıldır." (Dankoff, 1983: 17-18). Aslında bunlar, Yusuf Has Hacib'in bu dünyaya, öteki dünyaya, iyi-erdemli Müslüman olmaya, kısaca inançlarına dair çıkarımlarıdır. Hatice Parlak, Kutadgu Bilig'in çıkarıma açık bir eser olduğunu şu sözleriyle belirtir. "İslamiyet'i bilen bir okuyucu bu eserdeki gönderimleri çok rahatlıkla fark edebilir. Ancak bu eserde ayetlere ya da hadislere doğrudan gönderimde bulunulmamıştır. Beyitlerde İslami kaynaklar gösterilmemesine rağmen bir okuyucunun bu kaynakları keşfetmesi çok da zor değildir." (Parlak, 2009: 36). Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi Çağdaş Türk Lehçeleri ve Edebiyatları Bölümü ardışık düzende verilen bildirim ve çıkarımların sebep-sonuç ilişkileriyle birbirine bağlandığı yapılardır. Şükür kıl ay ni'met idisi unur / Şükür kılsa ni'met bayat arturur (756) (Ey nimet sahibi olan muktedir kimse, şükür et; şükür edersen, Tanrı nimetini arttırır.) Ogulug kısa tut ata bolguçı / Sanga külmesüni kidin kelgüçi (1227) (Ey baba olan, çocuğunu sıkı terbiye et; arkadan gelenler sana gülmesinler.) Bor içme aya borçı bogzı kulı / Bor içse açıldı çıgaylık yolı (2096) (Ey içki düşkünü, boğazının esiri, içki içme, içki içersen sana fakirlik yolu açıldı demektir.) Nelük arsıkar sen aya öldeçi / Özüng iki künlük konuk boldaçı (3529) (Ey ölümlü, niçin kendini aldatıyorsun, sen burada iki günlük misafirsin.) Yukarıda verilen öğüt nitelikli beyitlerde verici, şükret, içki içme, kendini aldatma tarzındaki uyarılarının gücünü artırmak için ardından eğitim amaçlı gerekçelerini sıralar. Bunlarda ortaya konan çıkarımlara ulaşmak için alıcının art alan bilgisine ihtiyacı yoktur çünkü verici tarafından doğrudan alıcının önüne konmuştur. Alıcının sezdirim edimi sonucunda ulaşacağı çıkarımlar; "Tanrının nimetini artırması için şükretmek gerek. / Başkalarının sana gülmelerini istemiyorsan çocuğunu iyi terbiye etmelisin. / Yoksullaşmak istemiyorsan içki içmeyeceksin. / Sen bu dünyada iki günlük misafirsin, yalan dünya gerçeğini kabul etmelisin." biçiminde olacaktır. Alıcının yapacağı yalnız bu bilgileri özümsemektir. Aslında bunların alıcının art alan bilgisini besleyen bilgiler olduğu söylenebilir. Kutadgu Bilig'in siyasetname oluşu; yazarın amacının iyiyi, doğruyu, güzeli, her iki dünyada mutlu olmayı göstermek oluşu, eserde öğütlerin fazlaca kullanılmasını gerektirmektedir. Verici, öğütlerini de mutlaka bir dayanak eşliğinde yani sebep-sonuç ilişkileri bağlamında sunar. Bunun için eserde bildirim, sezdirim ve çıkarımın yoğun olarak kullanıldığı dikkat çeker. Hüseyin Akyüz'ün, Kutadgu Bilig'de Sosyo-Pedagojik ve Siyasal Söylem başlıklı çalışmasındaki saptaması, bu durumun açıklayıcısı olarak değerlendirilebilir: "Ayrıca etkin bir sosyolog tavrıyla, toplumu laboratuvar gibi görmeye çalışır, bununla da yetinmez, bizzat kendisi yönetici pozisyonda bulunduğu için, akılcı ve nesnel bir toplum mühendisi olarak uygulamaları yönlendirmek ister, devlet başkanına telkinlerde bulunur, öğütler verir ve öneriler sıralar." (Akyüz, 2018: VII). Hüseyin Akyüz'ün etkin bir sosyolog tavrıyla, toplumu laboratuvar gibi görmeye çalışır dediği Yusuf Has Hacib, Kutadgu Bilig'de inceleme, eleştiri, yorumlama, önlem ve çareyi birlikte verirken bildirim, çıkarım ve sezdirimin gücünden yararlanır. "Böylece içinde yaşadığı toplumun ve devlet düzeninin çeşitli sorunları mikro ve makro düzeyde incelenir, yorumlanır, eleştirileri yapılır ve önlemler ve çareler sıralanır. Ele alınan her kavraman, örneğin bilgi, akıl / ukuş, cesaret, asalet, cömertlik, yardım severlik, doğruluk, dürüstlük, para / ekonomi, savunma, sosyal tabakalar / meslekler ve özellikleri ve devlet yönetiminde adil davranış gibi tavır ve eğilimlerin toplumsal ve siyasal işlevleri üzerinde örneklendirmeler aracılığıyla ayrıntılı bir biçimde durulur ve çözüm yolları aranır." (Akyüz, 2018: VII). Kutadgu Bilig'de 800-822. beyitlerde hükümdar Kün Toldı, Ay Toldı'ya adalet kavramını, daha doğrusu kendi anlayışını açıklarken çıkarım edimi etkendir. Bu kürsi özele öz oldurdukı / Adakı üç ol kör ay könglüm tokı" (801) Kamug üç adaklıg emitmez bolur / Üçegü turur tüz kamıtmaz bolur" (802) Kalı üç adakta emitse biri / İkisi kamıtar uçar ol eri (803) (Bak, bu üzerinde oturduğun tahtın üçayağı vardır; ey gönlümü doyuran.) (Üçayak üzerinde olan hiçbir şey bir tarafa meyletmez; her üçü düz durdukça, taht sallanmaz.) (Eğer üçayaktan biri yana yatarsa, diğer ikisi de kayar ve üzerinde oturan yuvarlanır.) Bu cümlelerin söylendiği sahnede Kün Togdı, Ay Toldı'yı huzuruna çağırmıştır. Kendisi üçayaklı gümüş bir taht üzerinde oturmaktadır. Üçayaklı bir taht üzerinde oturan Kün Togdı, Ay Toldı'ya adaletini açıklarken bildirim ve çıkarım cümlelerinden yararlanır. Üzerinde oturduğu tahtın üçayağı olduğunu belirttiği cümle (Bu kürsi özele öz oldurdukı / Adakı üç ol kör ay könglüm tokı), bildirim cümlesi özelliği taşırken akıl verdiği cümleler (Kamug üç adaklıg emitmez bolur/ Üçegü turur tüz kamıtmaz bolur / Kalı üç adakta emitse biri / İkisi kamıtar uçar ol eri), çıkarım cümleleridir. Ancak bunlar, Yusuf Has Hacib'e ait olan bu çıkarımlar, Kün Togdı'nın ağzından verilmektedir. Kün Togdı, dil dışı gönderme ya da ansiklopedik bilgi denen yaşamın kendine öğrettiklerinden yola çıkarak bu sonuca varmıştır. Sallanmamanın dayanağı olarak üç sağlam ayağı öne sürer. Ancak iş, Yusuf Has Hacib'in alıcıya sunduğu çıkarımla kalmayacaktır; alıcı, yalnız dil içi göndermelerin çözümüyle yetinmeyecektir ve kendine göre birtakım çıkarımları olacaktır. Örneğin; Kün Togdı'nın neden üçayaklı taht üstüne oturtulduğu zihinleri kurcalayacaktır.

2019

Kerime ÜSTÜNOVA