Kutadgu Bilig’de Sosyal Değerler Bağlamında Temel Karşıtlıklar: İyi- Kötü

XIV. Uluslararası Büyük Türk Dili Kurultayı

Türk -İslam edebiyatının ilk eserlerinden olan Kutadgu Bilig, fikir ve sanat hayatının en eski örneği olması bakımından da önemlidir. Eserde; 11. yüzyıl Türk kültür hayatı, sosyal yapı, insan ilişkileri, ahlakî değerler, gelenekler, yönetenyönetilen ilişkisi, inançlar vb. hayatın birçok yönüne dair teferruatlı bilgiler yer alır. Kutadgu Bilig, adalet, kut (baht), akıl ve akıbet olarak dört kavramı temsil eden kahramanların zihniyet dünyasını, dolayısıyla dönemin fikrî yapısını anlatır. Kutadgu Bilig'in ana temi "bütün kötü vasıflardan arınmış, iyi huylarla bezenmiş" ideal insandır. Toplum ve toplumun bir arada yaşama iradesi sergileyerek oluşturdukları devlet yapısının ideal olması, idealize edilen insan tipinin gerçekleştirilmesine bağlıdır. Eserde, hem ideal insan hem de yöneten-yönetilen kesimin ahenkli, devlet yapısının idealize edildiği biçimde düzenlenmesi için gerekli olan unsurlar üzerinde durulmuştur. Yöneticilerin, devlet adamlarının sahip olması gereken nitelikler, bireyin-halkın ve çeşitli meslek gruplarının sorumlulukları ifade edilirken karşıt (zıt) kavramlarla tasvir edilerek temel düşünceye dikkat çekilmiş, pekiştirilmiştir. Eserde, iyi-kötü, akıllıakılsız, bilgili-bilgisiz, büyük-küçük, mütevazı-kibirli, zengin-fakir gibi zıt kullanımlar en güzel örnekleriyle yer alır. Sosyal hayatın merkezinde yer alan iyi-kötü en önemli iki karşıt kavramdır. Kutadgu Bilig, bireyi ve toplum içindeki sosyal rollerini, statülerini, kabullerini ve ilişkilerini iyi-kötü karşıtlığıyla tasvir eder. Bildiride Kutadgu Bilig'de sosyal değerler bağlamında yer alan İyi-kötü karşıtlığına dair örnekler ve ifadelere dikkat çekilmiştir. Anahtar Kelimeler: Kutadgu Bilig, Yusuf Has Hacib, Sosyal Değerler, iyi-Kötü, Karşıtlıklar. Kutadgu Bilig'in 1069-1070 yılında yazılıp Karahanlı hükümdarına sunulduğu bilinmektedir. Mesnevi tarzında kaleme alınan eser sanat amacından ziyade didaktik bir yapı gösterir (Ercilasun, 2004:301). Dolayısıyla eserin tamamında yaşanılan dönemin toplumsal kabuller, değer yargıları yer almaktadır. Eserde söz ve davranış ile tasvir edilen ideal insan; bilgisi, âdil, doğru-dürüst, alçak gönüllü, merhametli, yardımsever ve görgülü olması ile dikkat çeker. Reşit Rahmeti Arat'a göre Kutadgu Bilig; "… insanın her iki dünyada, tam manası ile kutlu olmak için lazım olan yolu göstermek maksadı ile kaleme alınmış bir eserdir. Birbiri ile çok sıkı bağı olan fert, cemiyet ve devlet hayatının ideal bir şekilde tanzimi için lazım olan zihniyet, bilgi ve faziletlerin ne olduğu ve bunların ne şekilde elde edileceği ve nasıl kullanılacağı üzerinde durur" (Arat, 2007:XXV). 11. yüzyıl Türk toplumunun sosyo-kültürel hayıtının bir göstergesi de olan Kutdgu Bilig, bu anlamda dönemin zihniyet dünyasını yansıtan değerleri kavramları, unsurları taşıması bakımından son derece önemlidir. Eserde sosyal hayatın birçok yönü ile ilgili  GÜ Gazi Eğitim Fakültesi Öğretim Üyesi. ayucel@gazi.edu.tr

2019

Ayşe Yücel Çetin