II. ULUSLARARASI SELÇUKLU TARİHİ COĞRAFYASI İRAN SEMPOZYUMU TAM METİN BİLDİRİ KİTABI-I

Necmettin Erbakan Üniversitesi Yayınları

İran’ın Cibâl bölgesinde, İsfahan-Tahran arasındaki merkezî bir konumda yer alan Kâşân, antik bir yerleşim merkezi olmasına rağmen İslam fethinden önce küçük bir köy ya da kasaba görünümündeydi. Ancak VII. Yüzyılda İslam fethiyle birlikte küçük bir şehir olarak gelişmeye başlamıştır. XI-XII. Yüzyıllarda Selçuklu hakimiyeti boyunca şehirde çok yönlü bir gelişme ve uzun bir refah dönemi yaşanmıştır. Bu dönemde Kâşân, bir tarım kasabasından orta büyüklükte bir şehre dönüşmüştür. Arapça bilgi birikimi, belagat ve hat sanatında gösterilen başarı, şehri ilmî ve kültürel açıdan zenginleştirmiştir. Sultan Melikşah tarafından inşa edilen müstahkem Celalî Kalesi, başkent İsfahan’ın güvenliğini sağlaması açısından şehrin stratejik ve askerî önemini yansıtmaktadır. Kâşân’ın en dikkat çeken özelliklerinden biri, üst düzey devlet adamlarının büyük çoğunluğunun bu şehirden çıkmış olmasıdır. Kâşânlı kâtipler daima yüksek bürokratik mevkilerde görev almış ve birçoğu vezirlik makamına kadar yükselmiştir. Kaşîlerin devlet kademelerindeki saygınlığı büyük ölçüde aldıkları mükemmel eğitimden kaynaklanıyordu. Selçuklu yönetiminin eğitim ve bilim faaliyetlerine verdiği destek sayesinde medreseler yaygınlaşmıştır. Ayrıca, Kâşânlı devlet adamları servetlerinin bir kısmıyla memleketlerine yatırım yapıyorlardı. Bu vesileyle şehirde çok sayıda medrese, kütüphane ve hastane inşa edilmiştir. Bu durum eğitim ve öğretim faaliyetlerini canlandırmış ve şehrin bir eğitim merkezi olarak ünlenmesini sağlamıştır. Yine bu dönemde imar faaliyetleri hızlanmış, masraflarını Kâşânlı devlet adamlarının karşıladığı su kanalları, köprüler, kemerler, camiler ve türbeler gibi halka hizmet veren binalar yapılmıştır. Kâşân, kaynaklarda daima Şiî nüfusun yoğunluğuna vurgu yapılarak Kum, Âve ve Sâve gibi şehirlerle birlikte anılmıştır. Şiî nüfusun kesafeti dolayısıyla mezhepsel farklılığa rağmen Kâşîler devlet hizmetinde mevki sahibi olmayı başarmışlardır. Her ne kadar Sünnî politikalar gereği Vezir Nizamülmülk, Şiî unsurların bürokrasideki etkinliğini kırmaya çalışsa da onun vefatından sonra Kâşânlı kâtipler daha fazla devlet hizmetinde istihdam edilmeye ve üst düzey makamlara gelmeye devam etmişlerdir. Bu durum hem Kâşîlerin bürokratik yeteneklerini hem de Selçuklu idarî mekanizmasının özelliklerini göstermesi açısından dikkat çekicidir. Kâşân’da yetişen devlet adamlarının bürokrasideki etkinliği Selçuklu Devleti’nin yıkılışına kadar devam etmiştir. Kâşân’ın bir diğer önemli özelliği sanat ve zarafet yeri olarak tanınmış olmasıdır. Büyük bir imalat önemine sahip olan şehirde bakırcılık, dokuma, maden işçiliği ve özellikle seramik üretimi gibi sanatlar yaygındı. Şehirde üretilen Kâşî isimli yüksek kaliteli ve dekoratif çiniler büyük bir ticarî değere sahipti. Selçuklu binalarında görülen ünlü çinilerin tamamına yakını Kâşân yapısıdır. Farklı form ve şekillerdeki sırlı çömlek kaplar da birçok bölgeye ihraç edilir, kervanlarla dünya pazarlarına taşınırdı. Kâşân’ın ticaret yolları üzerinde yer alması, ekonomik olarak gelişmesini ve İran’ın zengin şehirleri arasında sayılmasını sağlamıştır. Sultan Alp Arslan ve Berkyaruk zamanında Kâşân’da altın sikkeler basılmış olması da şehrin ekonomik önemini göstermektedir. Mimarî açıdan Celalî Kalesi dışında cami ve minare gibi yapılar da Selçuklu döneminin ihtişamını yansıtmaktadır.

2023

Yavuz DELİBALTA