II. ULUSLARARASI SELÇUKLU TARİHİ COĞRAFYASI İRAN SEMPOZYUMU TAM METİN BİLDİRİ KİTABI-I

Necmettin Erbakan Üniversitesi Yayınları

Aslen Belhli olduğu kabul edilen İbnü’l-Belhî tarafından telif edilen Fârsnâme, Selçuklu coğrafyasına ait kıymetli eserlerden biridir. Müellifin hayatına dair bilgiler oldukça kısıtlıdır. Dedesi, Büyük Selçuklu hükümdarı Berkyaruk’un (1092/1104) Fârs Valisi Atabeg Rüknüddevle Humârtegin’in müstevfîsidir. Eserin telif edildiği tarih net olarak bilinmese de muhtemelen Muhammed Tapar’ın Selçuklu tahtına geçtiği 498 (1105) ile Fârs Valisi Atabeg Çavlı’nın öldüğü 510 (1116) yılları arasında kaleme alınmıştır. Dedesinin yanında küçük yaşlarda Fârs’a gelen İbnü’l-Belhî eğitimini burada tamamladı. Çocukluğunu ve gençliğini bölgede geçirmenin sağladığı bilgi birikimi sayesinde eserinde bölgenin siyasî ve coğrafî durumuna ilişkin detaylı bilgi verme imkânı buldu. Fârsnâme, Muhammed Tapar’ın isteği üzerine yazılmış ve ona ithaf edilmiştir. Fârsnâme’nin büyük bir bölümü bölgenin İslâm öncesi siyasî hayatına ayrılmıştır. Müellif bu kısmı kaleme alırken Hamza el-İsfahânî Tarih’ini kullanmıştır. Eserin kalan kısmını Fârs’ta yer alan kaleler ile şehirler, nehirler, göller ve denizler oluşturmaktadır. İbnü’l-Belhî’ye göre Selçuklulardan önce bölgede yetmişten fazla kale bulunmaktaydı. Ancak bunların büyük bir kısmı savaşlar, doğal afetler vb. nedenlerle zamanla ortadan kalkmıştır. Buna rağmen Selçuklular devrinde varlıklarını sürdüren pek çok kale bulunmaktadır. Fârsnâme’den tespit edebildiğimiz kadarıyla bunlar; İstahr Kalesi (bu kale 3 ayrı yapıdan oluşur), Bûşkânât Kalesi, Hurşah veya Hurşeh Kalesi, Rem Zevân Kalesi, Âbâdeh Kalesi, Huvâr Kalesi, İstahbânân Kalesi, Abâdân Kalesi, Kale-i Sefîd, Sühâre Kalesi, Kârzîn Kalesi, Semîrân Kalesi, Fesâ Kalesi, Hayre ve Nîrîz Kaleleri, Har Kalesi, Hürreme Kalesi, Tîr-i Hodâ Kalesi, Furg ve Târum Kaleleri, Îg Kalesi, Ranbeh Kalesi, Günbed-i Müllegân Kalesi ve İrâhistân Kalesi’dir. Bu kalelerin yanı sıra tahkim edilmiş sayısız kale benzeri yapı bulunmaktadır. XI. yüzyılın ikinci yarısında Büveyhîlerin siyasî gücünü kaybetmesinden sonra Fârs’ta oluşan otorite boşluğunu Şebânkâre Emîrliği aldı. Bunlar Fârs’ın kuzey ve doğu kesimlerinde hüküm sürüyordu. Şebânkâreler, Selçukluların Fârs’a gelişinin hemen öncesinde otorite boşluğundan faydalanarak bölgedeki kalelerin çoğunu zapt etti. Büyük Selçuklular Fârs’ta hâkimiyet alanlarını genişletmeye başladığı sırada Şebânkâre reisi Fazlûye ve kardeşi Hasnûye ele geçirdikleri kaleleri etkin bir şekilde kullanarak Selçuklulara karşı mukavemet gösterdi. Bu mücadeleler esnasında Fazlûye kısmen başarılı olsa da Nizâmülmülk tarafından İstahr Kalesi’ne hapsedilerek öldürülmüştür. Büyük Selçuklu Sultanı Melikşah’ın ölümünün ardından oğulları Berkyaruk ve Muhammed Tapar arasındaki taht mücadeleleri ve Kirmân Selçuklu Meliki Arslanşah’ın Şebânkâre reisleriyle ile akrabalık kurması onları Fârs’ta yeniden etkin bir hâle getirdi. Kısa bir süre sonra Selçuklu tahtına geçen Muhammed Tapar, bölgeyi kontrol altına almak üzere Emîr Çavlı’yı görevlendirmesi Selçuklu hâkimiyeti için dönüm noktası oldu. Çavlı’nın gayretleri neticesinde Şebânkârelerin kontrolündeki yetmişe yakın kale ele geçirilerek Selçuklu hâkimiyetine alınmıştır. Bu çalışmada Fârsnâme adlı esere göre Selçuklu zamanındaki Fârs kalelerinin mevcut durumu ortaya konulmaya çalışılacaktır. Bunun yanı sıra Büyük Selçuklular ve Şebânkâre emîrlerinin hâkimiyet mücadelesinde Fârs kalelerinin rolü üzerinde durulacaktır.

2023

İsmet Burak BATIR