25.ULUSLARARASI ORTAÇAĞ VE TÜRK DÖNEMİ KAZILARI VE SANAT TARİHİ ARAŞTIRMALARI

Necmettin Erbakan Üniversitesi Yayınları

19. Yüzyıl İstanbul’u her daim Batı’nın gözünde gizemli olmuş ve ilgi görmüştür. Gravürler bu noktada Osmanlı Devleti’ne duyulan merak ve gizemin ürünü olarak artmıştır. Bu dönemde çok sayıda sanatçı Osmanlı başkenti İstanbul’a gelerek kendi dikkatlerini çeken unsurları desene dökerken aslında o dönem hakkında birçok bilgiyi sunmaktadırlar. Aynı zamanda batılı gözüyle, batı ülkelerine görsel belge olarak ulaşmış birer dönem kaynağı olmaları bakımından önemlidirler. İnsanların gündelik yaşantısı, alışkanlıkları, sosyal ortamları ve dönemin mimari üslubu bu gravürler ile izlenebilmektedir. İngiliz sanatçı William Henry Bartlett, İstanbul’da kaldığı süre boyunca İstanbul’u izlediği 87 adet gravür yapmıştır. Onun gravürleri, dönüşmekte olan bir kentsel yapı ile bunun toplumsal düzene ve günlük yaşantıya yansımasını günümüze taşıması bakımından önemli olmuştur. Meydan çeşmelerinin etrafında, mesire alanlarında ve halka açılan bahçelerde, yani değişen bir mimari düzenin getirisi olan bu alanlarda, kadın erkek ayrımın eskiye oranla kırılarak her sınıftan ve her dinden insanın, nasıl ne düzeyde sosyalleştiği anlaşılmaktadır. Bu sosyalleşme kültürünün nasıl değiştiği Bartlett’in gravürlerinden rahatlıkla analiz edilebilmektedir. Anlaşılmaktadır ki, bu mekanlar, farklı kültür ve sosyal yapıdaki insanların yeni bir sosyalleşme alanı oluşturduğu ve aralarındaki farkların azaldığı yerler olmuştur. Bartlett’in gravürleri, 19. yüzyılı hem günlük yaşantı açısından hem de mimari değişimin sosyokültürel yapıya yansımaları bakımından çıkarımlar yapılabilecek birer somut dönem kaynağı olarak değerlendirilmiştir. Bu çalışma, tüm bu durumları, günümüz bakış açısıyla değil de, o dönemde yaşamış bir sanatçının gözünden gravürlerin yardımı ile izleyerek, dönemin şartlarına göre değerlendirmiş ve aktarmış olması bakımından önemlidir. Osmanlı Devleti’nin değişen ve melez olan mimari üslubunu ve toplumsal düzenini bir batılının gözünden, dönemsel kaynaklar temel alınarak incelenme fırsatı bulmaya olanak tanınmıştır. 19. yüzyıla gelinceye dek uzun bir değişim sürecinden geçen devletin, mimari üslup bakımından, yeniliklere açık olduğu ancak bire bir esinlenilen üsluplara bağlı kalınmadan özgür bir estetik arayışı içinde olduğu anlaşılmaktadır. Bu özgür estetik arayışının parçası olarak karşılaşılan çeşmelerde hem değişen süsleme anlayışının nasıl melezce oluşturulduğu saptanarak dönem zevki ortaya konulmaya çalışılmıştır. Hem de çeşmelerin konumlandığı yerlerde nasıl meydan kültürünün oluştuğu ve buna bağlı olarak değişen kamusal alan irdelenmiştir. Çöküşe giden devletin, gücünü ve ihtişamını, bir görünürlük mücadelesi içerisinde, halka en çok sosyalleştiği ortamlarda mimari dil üzerinden nasıl sunduğu analiz edilmiştir.

2022

Dilek TUNÇEZ