25.ULUSLARARASI ORTAÇAĞ VE TÜRK DÖNEMİ KAZILARI VE SANAT TARİHİ ARAŞTIRMALARI

Necmettin Erbakan Üniversitesi Yayınları

Türklerin ataları (Ön-Türkler) ve Türklerde kökeni menhirlere kadar geri giden dikili taş ve taş heykel dikme geleneği vardır. Bunun neolitik devir aşamasından da geçmiş bir gelenek olduğu anlaşılmaktadır. Neolitik devrin başına da Türkiye / Göbekli Tepe’deki taş heykeli koymak mümkündür. Zamanla meydana gelen ortak veya paralel inançlar, atalar kültüne bağlı olarak, dikili-taş ve taş heykel dikme geleneğini oluşturmuştur. Bu bakımdan Türkiye/Anadolu’da başka benzer özellikler gösteren heykellerle de karşılaşabiliriz. Örneğin Ankara, Polatlı’daki Müze’de bulunan bir Frig heykeli de muhtemelen aynı ikonografiye dahil edilebilir. Hakkari Taşları olarak literatüre giren örnekler de bu gruba girer. Erzurum’da bulunan ve müzeye götürülen Göktürk Taş Babaları tarzındaki iki taş heykel ise zaten Türk (muhtemelen Kıpçak veya Oğuz) heykelleridir. Türk taş heykel dikme geleneğinin başlangıcı Okunyev kültürü olarak kabul edilebilir; sonraki İç Asya kültürlerinden olan Andronovo’dan Tagar ve Taştık kültürlerine kadar olan devrede, bölgesel farklılıklarla yapımına devam edilen dikili taş ve heykeller, İskit-Hun devirlerinde de o dönemlerin ata inançlarına göre şekillenerek Göktürk devrine ulaşır. Göktürk döneminde sayıları çok artan bu ata heykelleri, devletin sınırlarının genişlemesine paralel olarak, neredeyse bütün iç Asya ve Orta Asya’ya yayılır. Söz konusu heykeller, Türk İslam dönemlerinde, büyük oranda insanı temsil eden mezar taşlarına dönüşür. Müslüman olmayan Türklerin yoğun olduğu bölgelerde ise taş heykel yapımı klasik şekli ve anlamlarına uygun bir şekilde devam eder. Bu bakımdan dikkat çekici örnekler Karadeniz’in kuzeyinde, Kırım ve Ukrayna’da karşımıza çıkmaktadır. Daha önce bir kısım örnekleri üzerinde incelemeler yaptığımız ve Kıpçak ve Kumanlara ait olarak kabul edilen bu heykeller, bulundukları yerler, anlamları, biçimleri ve özellikleri ile genel olarak Türk taş heykel İkonografisine bağlanmaktadır. Ancak burada, her bölge ve dönemde olduğu gibi, Türk topululuklarının kendilerine özgü yaşantıları ve bölgesel farklılıklardan kaynaklanan değişik bir ifade ve üslup da karşımıza çıkmaktadır. Söz konusu heykellerin önemli bir kısmı bugün müzelerde bulunuyorsa da bunlar daha eski Türk devirlerindekilere benzer şekilde, ata mezarları, ata makamları veya ata tapınakları denilebilecek yerlerde veya kurganlar üzerinde (bazen de geçilen yol üstünde) yer alıyordu. Taş heykeller yine eski dönemlerde görüldüğü gibi kadın ve erkek olarak, bazen elbise ayrıntıları iyice belirtilmiş ve belirli duruş ve el tutuş biçimleri ile ve ayrıca ellerinde çeşitli kap ve nesneler tutuyorken gösterilmiştir.

2022

Yaşar ÇORUHLU