II. ULUSLARARASI SELÇUKLU TARİHİ COĞRAFYASI İRAN SEMPOZYUMU TAM METİN BİLDİRİ KİTABI-I

Necmettin Erbakan Üniversitesi Yayınları

Kuruluşu Milattan Önce 2000’lere kadar uzanan İran’ın en eski şehirlerinden birisi olan Tûs, kuzeyde Kopet dağ silsilesi ile güneyde Binalud dağlarının arasındaki Keşfürrûz vadisinde bulunan bir yerleşim yeridir. Rakımı ortalama 985 metredir. İran’ın kuzeydoğusunda, Razavi Horasan Eyaleti sınırları içerisinde Meşhed’in batısında yer alan bu yerleşim yeri günümüzde eski rağbetini yitirmiş vaziyettedir. Tûs, Hz. Osman döneminde Horasan seferine görevlendirilen Abdullah b. Âmir tarafından 31/651 yılında fethedilerek İslâm şehirlerinden biri haline gelmiştir. Bu olaydan sonra, çoğunluğu İranlı olan şehre Araplar da yerleşmeye başlamıştır. Selçuklu döneminde şehirde Müslümanların yanında çok sayıda Hristiyanların da yaşadığı bilinmektedir. Dönemin coğrafyacılarına göre kuzeyindeki dağlardan beslenen akarsular sayesinde verimli bağ ve bahçeleriyle öne çıkan ve Horasan’ın büyük şehirlerinden olan Tûs ile Nişâbûr arasındaki uzaklık 10 fersah (62,3 km) kadardır. Selçuklu döneminde şehrin Taberân ve Nûkân adında iki büyük kasabası ve bin kadar köyü bulunuyordu. Bu köyler içerisinde Razkân, Senâbâz ve Fârmez en meşhurlarıdır. Tûs, Büyük Selçuklu veziri Nizâmülmülk başta olmak üzere İmâm-ı Gazâlî, Firdevsî, Ebû Ca‘fer Tûsî, Nasîrüddîn Tûsî gibi ileri gelen siyaset, ilim, edebiyat ve tasavvuf ehlinin memleketi olması yönüyle Ortaçağ şehirleri içerisinde önemli bir yerleşim yeri olarak bilinmektedir. Şiîlerin 7. İmamı Ali b. Mûsa Rıza ile Abbâsî halifesi Hârûnürreşid’in kabrinin de burada yer alması şehrin önemini artırmıştır. Ali b. Mûsa’nın kabrinin bulunduğu yer o dönemde Tûs’un bağ ve bahçelik alanı olup günümüzde İranlı Şiîlerin ziyaretgâhı olan Meşhed adıyla bilinmektedir. Eski adı Nûkân olan Meşhed, Harezmşahların hâkimiyet alanında bulunan Tûs’ta Moğolların yaptıkları büyük katliam (1220) ile göç almaya başlamış, Timur dönemindeki yağma ve yıkımdan sonra (1389) Ali b. Mûsa Rıza’nın türbesinin çevresindeki hızlı iskânla günümüz İran’ın büyük şehirlerinden biri haline gelmiştir. Kaynaklara bakıldığında Selçuklular Tûs’u ilk olarak Çağrı Bey’in Anadolu seferi sırasında ordusuyla buradan geçmesi suretiyle görmüşlerdir. Daha sonra 1038’de Selçuklu-Gazneli mücadelesinde Selçukluların bu şehirde tekrar görüldükleri ve bu tarihten itibaren başta Nişâbûr olmak üzere Tûs ve çevresine hâkim oldukları anlaşılmaktadır. 1072 yılında Melikşah tarafından Nizâmülmülk’e ıkta olarak verilen bu yere Selçukluların hâkimiyetleri Sultan Sencer’in Oğuzlara esir düştüğü 1153 yılına kadar devam etmiştir. Bu tarihten sonra Sencer’in emirlerinden Müeyyed Ayaba, Nişâbûr’la birlikte Tûs’a da hâkim olmuştur. Onun bu hâkimiyeti 1161 yılına kadar emirlik niteliğinde sürmüş, bu tarihten sonra Sencer’in yeğeni Sultan Mahmud’un ölümüyle Müeyyed Ay-aba kendi adına hutbe okutarak Tûs’un da dâhil olduğu Nişâbûr’un hâkimi olmuştur. Şehir onun emirliği döneminde iki defa (1153 ve 1158) Oğuzlar tarafından yağmalanmıştır. Müeyyed Ay-aba 1167 yılında Arslanşah adına hutbe okutarak Tûs’un hâkimiyetini Harezmşahlar’a bırakmıştır. Selçuklular döneminde daha çok ilmî ve ticarî yönüyle bilinen şehrin içerisinde Nizâmiye Medresesi ile 150 öğrencisinin bulunduğu Gazâlî’ye ait bir medresenin varlığı buranın ilim faaliyetleri bakımından önemli bir şehir olduğunu göstermektedir. Nizâmülmülk Tûs’a medreseyle birlikte bir de camii yaptırmıştır. Şehrin ipek yolunun güney kolu üzerinde bulunması, pek çok ticarethane ve başta dokuma olmak üzere imalathaneleri ile korunaklı saraylar ihtiva etmesi dikkat çekicidir. Bu özelliklerine ilave olarak ılıman iklimi ve sulak arazileriyle şehirde tarımsal faaliyetler yapılmış, Tûs, Selçuklu döneminde kendisine mahsus kayısısı ile ün kazanmış bir yerleşim yeri olmuştur. Coğrafyacılar burada çıkarılan obsidyen taşı ile çömlek yapımında kullanılan beyaz bir taştan söz etmektedirler.

2023

Murat AKBAŞ