II. ULUSLARARASI SELÇUKLU TARİHİ COĞRAFYASI İRAN SEMPOZYUMU TAM METİN BİLDİRİ KİTABI-I

Necmettin Erbakan Üniversitesi Yayınları

Nizâmülmülk (öl. 485/1092), Büyük Selçuklu Devleti’nde Alparslan (1064-1072) ve Melikşah (1072-1092) dönemlerinde yaklaşık 30 yıl vezirlik yapmış bir kimsedir. O, yönetimde sultandan sonra söz sahibi olan etkili bir siyasetçi ve devlet adamıdır. Günümüzdeki İran sınırları içerisinde yer alan Tûs’ta doğan Nizâmülmülk, hayatını çoğunlukla bu coğrafyada geçirmiş ve Nihâvend yakınlarındaki bir köyde bâtınî fedaisi tarafından öldürülmüştür. Şu an kabri yine İran’ın şehirlerinden biri olan İsfahân’da bulunmaktadır. Çalışmalarda genellikle Nizâmülmülk’ün vezirliği ve devlet adamlığı üzerinde yoğunlaşılması nedeniyle onun İslâmî ilimlere ve âlimlere bakışı geri planda kalmıştır. Nitekim o, İslâm dininin temel kaynaklarından biri olan hadis ilminin de yer aldığı çeşitli ilimlerin okutulduğu ve hadis imlâ meclislerinin düzenlendiği Nizâmiye medreselerini kurmuştur. Yine Tuğrul Bey (1040-1063) döneminde selefi Kündürî (öl. 456/1064) tarafından Eş‘arî ve Şâfi‘î âlimlere uygulanan baskıdan dolayı Horasan’ı terk eden ulemayı geri getirip onlara sahip çıkmıştır. Ayrıca gençlik yıllarında hadis, fıkıh gibi İslâmî ilimlerin farklı alanlarında eğitim almıştır. Çalışmanın konusu, Nizâmülmülk’ün İslâmî ilimler içerisinde yer alan hadis ilminde sahip olduğu birikimdir. Zira o, Kur’ân-ı Kerîm’i ezberledikten sonra bazı âlimlerden hadis okumuş ve bir kısım muhaddislerden ise hadis rivayet etmiştir. Hadis rivayetiyle iştigal eden bilge vezir Nizâmülmülk, çeşitli şehirlerde hadislerin yazılması amacıyla toplantılar da düzenlemiştir. Bu kapsamda Bağdat’ta 480/1087’de Nizâmiye Medresesi ve Mehdî Camii olmak üzere iki farklı yerde bazı hadisleri yazdırmıştır. Ayrıca Melikşah’ın devlet yönetimiyle ilgili bir kitap yazılması amacıyla açtığı kitap yarışması için telif ettiği Siyâsetnâme’nin girişinde her konuda beyan edilen hususla ilgili hadisler zikrettiğini söyleyip ilgili yerlerde Hz. Peygamber’den nakledilen rivayetlere yer vermektedir. Çalışmanın amacı, bu bilgilerden hareketle Büyük Selçuklu Devleti’nin ünlü veziri Nizâmülmülk’ün hadis birikimini tespit etmektir. Çünkü bu açıdan herhangi bir araştırmanın olmaması, çalışmanın önemini ortaya çıkarmaktadır. Bu çalışmayı yapabilmek için konu bağlamında Nizâmülmülk’ün biyografisinin yer aldığı tarih ve tabakat kaynakları taranmış, imlâ ettirdiği hadislerin yer aldığı ‘Abdülhâdî Rızâ tarafından yayımlanan Emâlî’ler incelenmiş ve meşhur eseri Siyâsetnâme’de zikrettiği hadisler belirlenmeye çalışılmıştır. Araştırmanın sonucunda ortaya çıkan hususlar şöyledir: Nizâmülmülk’ün hayatının yer aldığı kaynaklardaki bilgilere göre pek çok hadis almış ve rivayet etmiş, ayrıca Irak, Horasan gibi bölgelerde birçok şehirde hadis imlâ ettirmiştir. Nizâmülmülk’ün günümüze ulaşan iki ayrı Emâlî’sinde yer alan hadislerin içerisinde hem sahih hem de zayıf/mevzû‘ hadisler bulunmaktadır. Siyâsetnâme’sinde ise her başlıkta değil de eserdeki 51 faslın sadece sekizinde toplamda 19 hadis nakletmiş ve bu hadislerin de sahih olup olmadığına dikkat etmemiştir. Hz. Peygamber’in hadislerine önem veren ve onları râvî olarak rivayet etmek isteyen Nizâmülmülk’ün belli bir hadis birikimi olsa da eserlerinde yer verdiği rivayetlerin sıhhatine dikkat etmediği, sahih hadislerin yanı sıra pek çok zayıf ve uydurma hadisler naklettiği tespit edilmiştir.

2023

Halil İbrahim DOĞAN