II. ULUSLARARASI SELÇUKLU TARİHİ COĞRAFYASI İRAN SEMPOZYUMU TAM METİN BİLDİRİ KİTABI-I

Necmettin Erbakan Üniversitesi Yayınları

Oğuzların Üçok kolunun Kınık boyuna mensup olan Selçuklular, H. 4/M. 10. asır sonlarında Seyhun Nehri’nin ön yataklarına yerleşmişlerdi. Bu durum, Türk-İslâm tarihinin seyrini başka bir yöne çevirecek gelişmelerin ilk adımını oluşturmuştur. Yurt tutmak istedikleri coğrafyadaki rakipleri Karahanlılar ve Gazneliler ile aralarında gerçekleşen çarpışmalarda, mevcudiyetlerini güçlü temellere oturtma hususunda ne kadar kararlı olduklarını göstermişlerdi. Güney yönünde göç hareketinde bulunan Selçuklular, İran içlerine doğru ilerlemeye devam etmişlerdi. Gazneliler ile yapılan Nesa ve Serahs savaşlarının ardından 1040 yılında meydana gelen Dandanakan Savaşı da kesin ve nihai galibiyetlerini tescillemişti. Elde edilen bu zafer, bulundukları coğrafyada varoluş mücadelesi veren Selçukluların, devlet kurmalarının zeminidir. Yıllardır süren mücadelenin muzafferleri, Nîşâbur merkezli devletlerini kurmaya muvaffak olmuşlardı. Selçukluların İran coğrafyasında sürdürdükleri çetin mücadelenin temel nedeni, yurt arayışıdır. Selçuk Bey döneminde Cend şehrinde iken İslâmî şekillenmenin yanında bağımsız bir devlet yapılanması yoluna giden Kınık Türkleri, yeni düzenlerini sağlayacak bir bölge arayışındaydılar. Dandanakan Savaşı’nın ardından Horasan ve İran bölgesi Gaznelilerin elinden alınınca, Türk boyları büyük kalabalıklar hâlinde bu bölgeye gelmişti. Horasan’ın akabinde Maveraünnehir ve Kuzey Mezopotamya’ya giderek hayvan sürülerini de otlatacak yerleri tutmaya başlamışlardı. Güney ve batı yönlü göç zarureti İran bölgesinde Büyük Selçuklu Devleti’nin kuruluşuna yol açtığı gibi, Ceyhun’dan Irak’a, Mısır, Suriye ve Batı Anadolu’ya kadar Türk varlığının uzanmasına vesile olmuştu. Bu Türkler için esasında İran bölgesi, bir geçiş basamağı görmüştü. Yeni vatanları İran topraklarını kapsayan Büyük Selçuklu Devleti’nin bazı şehirleri, farklı mahiyetleri bakımından öne çıkmıştır. Bazıları payitaht olması hasebiyle siyasî veya kültürel açıdan, bazıları medreseler nedeniyle ilmî açıdan, bazıları askerî açıdan önem kazanmıştır. Gerek Türk tarihinin gerek dünya tarihinin önemli hükümdarlarından olan Sultan Alp Arslan’ın döneminde de askerî hareketlilik yaşanan bazı merkezler öne çıkmaktadır. Kirman, Fars gibi bölgeler, Rey, Nîşâbur, Isfahan, Hemedan gibi şehirler, Girdkûh, Cîruft, Hurşeh gibi kaleler askerî hareketliliğin yaşandığı merkezler olmuştur. Askerî faaliyetlere, karşılaşmalara sahne olan bu noktalar coğrafî özellikleri bakımından bilinçli olarak mı tercih edilmişti yoksa şartlar gereği zaruret mi söz konusuydu? Bölgede bulunan kale vb. yapılar, su ve erzak kaynaklarına yakınlık gibi unsurların bölge seçiminde tesiri olmuş muydu? Bu çalışmada, Sultan Alp Arslan dönemindeki askerî hareketlilik yaşanan merkezler tespit edilirken belirtilen sorulara da cevap aranacaktır. Nitel araştırma yöntemlerinden doküman analizi tekniği kullanılarak elde edilen bulgular ışığında betimsel analizle değerlendirmeler yapılacaktır.

2023

Mehmet ŞİMŞİR, Zeynep SEZER