II. ULUSLARARASI SELÇUKLU TARİHİ COĞRAFYASI İRAN SEMPOZYUMU TAM METİN BİLDİRİ KİTABI-I

Necmettin Erbakan Üniversitesi Yayınları

Ortadoğu ile Orta Asya’nın yüksek düzlükleri arasında, sert ve karasal iklim koşullarına rağmen oldukça verimli ve yer altı ve yer üstü kaynakları açısından zengin ve farklı tarım ürünlerinin yetiştirilmesine elverişli bir coğrafyada kurulmuş bulunan İran, dünya devletleri arasında önemli bir yere sahiptir. Yaklaşık yarısı Farisi, kalan kısmı da Türk, Kürt, Ermeni, Beluci ve Afgan olmak üzere karma bir nüfus yapısına ve zengin tarihi geçmişe sahip bir ülke olan İran’da sanat, İslami dönemde özellikle Orta Asya sanat çevrelerinin etkisiyle kimlik kazanmıştır. Abbasiler devrindeki ilk sanatsal ve mimarlık faaliyetlerinin ardından IX. ve X. Yüzyıllarda İran’da kurulan Horasan’daki Tahiriler, Sistan’daki Saffariler, Doğu İran ve Maveraünnehir’deki Samaniler ile Güney İran ve Irak’taki Büveyhiler gibi bağımsız devletler ile daha sonra bölgeye hâkim olan Türk hükümdarlarının (Gazneli ve Büyük Selçuklu) da İran’da sanatın gelişmesinde önemli katkılar sağlamışlardır. Diğer taraftan onlardan sonra İran coğrafyasında söz sahibi olan Harzemşahlar, İlhanlılar, Timurlular, Karakoyunlular, Akkoyunlular, Safaviler, Zend ve Kaçar Hanedanları dönemlerindeki ortaya konulan eserler de bu kültürel mirasın daha fazla güçlenmesine zemin oluşturmuştur. İslam dünyasında “türbe”, “kümbet”, “makam”, “meşhed”, “buk’a”, “darih”, “kubbe” ve “ravza” gibi adlarla anılan ve tanınmış şahsiyetler (yöneticiler ve din büyükleri) için inşa edilen mezar anıtları, İran’da özellikle Büyük Selçuklular devrinde gelişme kaydeden dikkate değer mimari abideler olarak öne çıkan eserlerdir. İran’daki Büyük Selçuklu mezar anıtlarının genel Türk türbe mimarisinin gelişiminde çok önemli bir katkı sağladığı da göz ardı edilemez bir gerçektir. Özellikle daha sonra Türklerin egemenlik sağladığı Anadolu ve Balkanlar, Azerbaycan, Ortadoğu ve Kuzey Afrika ile Hint bölgelerindeki mezar yapılarının oluşumu ve gelişiminde İran yapılarının izlerini sürmek mümkündür. Bu bildiride İran’da Büyük Selçuklular döneminde ortaya konulan mezar anıtları ele alınacak olup, plan, mimari ve süsleme özellikleriyle ana hatlarıyla tanıtıldıktan sonra türbe mimarisinin gelişimine katkılarına işaret edilmeye çalışılacaktır.

2023

Ahmet Ali BAYHAN