5. Uluslararası Geleneksel Ve Yöresel Değerler Sempozyumu/ Kültür Etkinlikleri

Akdeniz Üniversitesi

Osmanlı saray kumaşları, desen, teknik ve malzeme açısından imparatorluğun kültür ve zenginliğini yansıtan önemli bir unsur olmuştur. Osmanlı İmparatorluğu'nun mevcut ekonomik, ticari ve sosyal yapısına bağlı olan ve bunlara paralel olarak gelişen kumaş sanatı, XVI. ve XVII. yüzyıllarda teknik ve sanatsal açıdan doruk noktasına ulaşmış ve devlet hazinesine önemli gelir sağlayan bir meta olmuştur. XVIII. ve XIX. yüzyıllarda imparatorluğun siyasi, ekonomik ve kültürel alanlarda gerilemesiyle birlikte kumaş sanatında Batı etkileri varlığını göstermeye başlamıştır. Aynı zamanda Avrupa'da buharlı makinenin keşfedilmesi, endüstriyel açıdan Osmanlı İmparatorluğu ile Batı arasındaki farkın açılmasına neden olmuştur. Devletin zayıflayan ekonomisine karşın Osmanlı İmparatorluğu kumaş üretiminde hem var olan klasik üslubunu korumaya ve canlandırmaya çalışmış hem de çağın tarzını kendi sanat anlayışına göre yorumlamıştır. Bu dönemde kumaş desenlerinde Türk Rokokosu adı verilen, natüralist çiçek desenlerinin renk geçişleri ile boyut kazandığı; askı çelenkler (girland) ve fiyonklu çiçek demetlerinin ağırlıkta olduğu bir üslup ortaya çıkmıştır. Araştırmanın amacını, XIX. yüzyıl Osmanlı saray kumaşlarında askı çelenk (girland) motifinin kullanıldığı kumaşların tespit edilmesi ve bu kumaşların desen, üslup, kompozisyon, bezeme özellikleri, diğer motiflerle olan birlikteliği ve renk açısından değerlendirilmesi oluşturmaktadır. Bu bilgiler doğrultusunda, araştırma konusu kapsamında askı çelenk (girland) motifi odağında XIX. yüzyıl Osmanlı kumaş sanatını irdelemek, Osmanlı kumaş sanatını desen, renk, kompozisyon açısından ele alarak motifin görüldüğü saray kumaşlarını saptamak hedeflenmiştir. Anahtar Kelimeler: Girland, askı çelenk, Osmanlı kumaş sanatı, Hereke Fabrikası 154 2 * dilekyurt969@hotmail.com (Dokuz Eylül Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi Tekstil ve Moda Tasarımı Bölümü Sanatta Yeterlik Mezunu, Adres: Kahramandere mah. Mithat Ünal cad. 709 sok. No:4/78 Güzelbahçe Evleri, Güzelbahçe-İZMİR, Tel: 0 532 627 97 38) 157 5 Kullanım Alanı: Perdelik, döşemelik, minder yüzü ve paravana kaplaması olarak kullanılmıştır. Desen ve Renk Özellikleri: Desenin geneli, dikdörtgen platformlar üzerinde içi stilize çiçeklerle dolu kulplu vazolardan oluşmaktadır. Vazolar ve dikdörtgen platformlar arasındaki bağlantıyı gül, akantus yaprakları ve stilize çiçeklerden meydana gelen askı çelenkler (girland) kurmaktadır. Vazolar ve çiçekler, inci dizileri ve kurdele fiyonklar ile çevrelenmiştir.Kumaşın, zemin rengi mavi ve kırmızı olmak üzere iki farklı rengi vardır. Mavi ve kırmızı zemin üzerine krem rengi ile, kırmızı zemin üzerine gümüş klaptan ile desenlendirilmiş üç farklı türü bulunmaktadır (Yılmaz, Boynak, 1999: 48). Örnek 2: Fabrika desen numarası; 65 Kaynak: Yılmaz, Boynak, 1999: 60 Kullanım Alanı: Koltuk döşemeliği olarak kullanılmıştır. Desen ve Renk Özellikleri: Desenin tamamı çiçek buketleri, madalyonlar, çelenkler, kıvrımlı dallar, stilize çiçekler ve inci dizilerinden oluşmaktadır. Şaşırtmalı sıralarda yerleştirilmiş çiçek demetlerinin etrafı defne yapraklarından oluşan çelenkler ile çevrelenmiştir. Çiçek demetleri ve stilize çiçeklerden meydana gelen madalyon motifleri arasındaki boşluklar mineli kıvrımlı dallar ile doldurulmuştur. Kumaş, sarı zemin üzerine koyu sarı ve beyaz renklerle desenlendirilmiştir. 158 6 Örnek 3: Fabrika Desen Numarası; 78 Kaynak: Yılmaz, Boynak, 1999: 66 Kullanım Alanı: Kumaş, döşemelik ve perdelik olarak kullanılmıştır. Desen ve Renk Özellikleri: Desen, kaide üzerine yerleştirilmiş içerisinde çiçek demeti bulunan ampir tarzda bir vazo ile bu vazoyu çevreleyen stilize yaprak, dal, çiçek ve kurdelelerden oluşmaktadır. Motifler arasındaki bağlantıyı ince dal, çiçek ve kurdelelerden oluşan askı çelenkler (girland) sağlamaktadır. Kumaş, sarı zemin üzerinde magenta ile desenlendirilmiştir. Belgelerde kırmızı zemin üzerine krem rengi ile desenlendirilmiş çeşidi de yer almaktadır (Yılmaz, Boynak, 1999: 66) Örnek 4: Fabrika Desen Numarası; 84 Kaynak: Yılmaz, Boynak, 1999: 70 Kullanım Alanı: Kumaş, paravana yüzü, perdelik ve döşemelik olarak kullanılmıştır. 159 8 Örnek 6: Fabrika Desen Numarası; 257 Kaynak: Yılmaz, Boynak, 1999: 96 Kullanım Alanı: Kumaş, döşemelik olarak kullanılmıştır. Desen ve Renk Özellikleri: kumaşın deseni, şaşırtmalı sıralarda yerleştirilmiş stilize çiçek demetleri, tomurcuklu ince dallar ve fiyonk yapılmış püsküllü iplerden oluşmaktadır. Bu kumaş örneğinde askı çelenkler, fiyonk yapılmış iplerle birbirine bağlanmış, tomurcuklarla bezeli ince iki dal şeklinde görülmektedir. Kumaş, bordo renk zemin üzerine mavi renk ile desenlendirilmiştir. Bu kumaşın, açık bej rengi zemin üzerine açık mavi ile desenlendirilmiş başka bir örneği daha bulunmaktadır (Yılmaz, Boynak, 1999: 96). Örnek 7: Fabrika Desen Numarası; 999 Kaynak: Yılmaz, Boynak, 1999: 126 Kullanım Alanı: Kumaş, döşemelik olarak kullanılmıştır. 7 Desen ve Renk Özellikleri: Desen, kalın ve ince akantus yapraklarından meydana gelen büyük ve küçük iki tür çelenk motifi ile çevrili stilize çiçek demetlerinden oluşmaktadır. Çelenk motifleri, şaşırtmalı sıralarda yerleştirilmiş ve aralarındaki boşluklar küçük çiçekli ince dallar ile bezenmiştir. Kumaş, kırmızı zemin üzerine hardal rengi, mavi ve yeşil renk ile desenlendirilmiştir. Örnek 5: Fabrika Desen Numarası; 98 Kaynak: Yılmaz, Boynak, 1999: 78 Kullanım Alanı: Kumaş, döşemelik ve perdelik olarak kullanılmıştır. Desen ve Renk Özellikleri: Desen, üst üste sıralı, etrafı akantus yaprakları ve neo-klasik kıvrımlarla çevrelenmiş madalyonlardan oluşmaktadır. Madalyonların ortasında gül buketleri; alt ve üst kısmında çelenk motifleri yer almaktadır. Alt bölümde bulunan çelenk motifleri, defne yapraklarından; bölümde bulunan çelenk motifleri, stilize çiçek, gül ve kıvrımlı kurdelelerden oluşmaktadır. Motifler arasındaki bağlantıyı inci dizileri sağlamaktadır. Kumaş, kırmızı zemin üzerine iki farklı bej rengi ile desenlendirilmiştir. Ayrıca kumaşın küf yeşili zeminde bordo ve koyu saman rengi ile desenli; hardal rengi zeminde saman rengi ve açık mavi ile desenli; bordo zemin üzerinde gri; küf yeşili zemin üzerinde turuncu ile renklendirilmiş örnekleri de mevcuttur (Yılmaz, Boynak, 1999: 78). 160 9 Desen ve Renk Özellikleri: Kumaş örneğinin deseni, stilize çiçek buketleri ve dantel kurdelelerden oluşmaktadır. Bu örnekte askı çelenk (girland) motifi, aralarında stilize çiçeklerin bulunduğu iç içe geçmiş dantel kurdelelerden meydana gelmektedir. Kıvrımlı dantel şeritlerin arasındaki boşluklar gül ve stilize çiçeklerden oluşan buketler ile doldurulmuştur. Kumaş, krem rengi ile desenlendirilmiş. Tek renkten dokunmuş olan bu kumaş örneği, desenin atkı ve çözgü yüzlü dokunmasından dolayı iki renkli olarak algılanmaktadır. Aynı desenin krem zemin üzerine sarı klaptanla dokunmuş örneği de mevcuttur (Yılmaz, Boynak, 1999: 96). Örnek 8: Fabrika Desen Numarası; 67 Kaynak: Yılmaz, Boynak, 1999: 145 Kullanım Alanı:Paravana kaplaması ve perdelik olarak kullanılmıştır. Desen ve Renk Özellikleri: Kumaşın deseni çelenk ve büyük boyutlu yapraklardan oluşmaktadır. Defne ve asma yaprağı ile düzenlenmiş iki farklı türdeki çelenk, birbiri içine geçmiş biçimde yerleştirilmiştir. Kumaş, krem rengi zemin üzerine somon rengi ile desenlendirilmiştir. Kaynak: Yılmaz, Boynak, 1999: 152 Kullanım Alanı: Kumaş, minder yüzü olarak kullanılmıştır. Desen ve Renk Özellikleri: Desenin tamamı birbirine akantus yaprakları ile bağlantılı olan madalyonlar, stilize çiçek buketleri, fiyonklar ve askı çelenklerden (girland) oluşmaktadır. Stilize çiçeklerin meydana getirdiği askı çelenkler bu kumaş örneğinde, birbirine fiyok ve akantus yaprakları ile bağlanmışlardır. Askı çelenk motifi, diğer kumaş örneklerine oranla bu kumaş örneğinde daha küçük boyutlardadır. Kumaş, açık sarı renk zemin üzerine koyu yeşil ve beyaz ile desenlendirilmiştir. Örnek 10: Fabrika Desen Numarası; 872 Kaynak: Yılmaz, Boynak, 1999: 155 Kullanım Alanı: Kumaş, döşemelik ve perde farbelası olarak kullanılmıştır. Desen ve Renk Özellikleri: Desenin temelini çiçek buketleri ve askı çelenkler (girland) oluşturmaktadır. Şaşırtmalı sıralarda yerleştirilmiş çiçek buketleri birbirlerine küçük 162 11 çiçeklerden oluşan askı çelenkler ile bağlanmıştır. Kumaş, gri zemin üzerine mor, somon rengi, yeşil, sarı, bordo ile; mercan rengi zemin üzerine yeşil, krem rengi, sarı, koyu pembe ile desenlendirilmiş iki farklı örneği vardır (Yılmaz, Boynak, 1999: 155). Örnek 11: Fabrika Desen Numarası; 947 Kaynak: Yılmaz, Boynak, 1999: 157 Kullanım Alanı: Kumaş, kapı perdesi olarak kullanılmıştır. Desen ve Renk Özellikleri: kumaşın desenini oluşturan kompozisyonun ortasında, içinde çiçek buketi bulunan bir vazo yer almaktadır. Vazonun etrafını, stilize çiçek motiflerinden oluşan; birbirine kurdeleler ile bağlanmış çelenklerden oluşmaktadır. Çelenklerin bağlantı yerlerinden, tef ve nefesli çalgılardan oluşan bir grup müzik aleti sarkıtılmıştır. Kumaş, sarı renk zemin üzerine krem rengi ile desenlendirilmiştir. Örnek 12: Fabrika Desen Numarası; 952 Kaynak: Yılmaz, Boynak, 1999: 158 163 12 Kullanım Alanı: Kumaş, perdelik olarak kullanılmıştır. Desen ve Renk Özellikleri: Örnekteki kumaş deseni çeşitli bitkisel motifler, kuşlar, meyveler arasında tekrarlanan iki madalyondan oluşmaktadır. Madalyonlardan birinde sütun başında karşılıklı olarak duran iki kuş motifi; diğerinde flüt çalan iki melek figürü yer almaktadır. Çiçek dizilerinden ve dantellerden oluşan iki farklı tür askı çelenk motifi madalyonlar arasındaki boşlukları doldurmaktadır. Belirli aralıklarla kullanılmış olan inci dizileri ise askı çelenk motiflerini desteklemektedir. Kumaş, kırmızı zemin üzerine koyu sarı renk ile desenlendirilmiştir. Örnek 13: Fabrika Desen Numarası Belirtilmemiş. Kaynak: Yılmaz, Boynak, 1999: 170 Kullanım Alanı: Kumaş, döşemelik ve perdelik olarak kullanılmıştır. Desen ve Renk Özellikleri: Kumaş, içinde çiçek buketi bulunan bir vazo, akantus yaprakları ve kumaş drapeleriyle desenlendirilmiştir. Yoğun biçimde bezenmiş olan bu kumaş örneğinde, içleri bitki ve çiçek motifleriyle süslenmiş kumaş drapeleri, iki yanlarından kurdeleler ile tutturularak askı çelenkler oluşturulmuştur. Kumaş, krem rengi zemin üzerine koyu renk yeşil ile desenlendirilmiştir. Aynı kumaşın krem renk zemin üzerine kırmızı renk ile desenlendirilmiş örneği de bulunmaktadır (Yılmaz, Boynak, 1999: 170). 164 13 Örnek 14: Envanter Numarası: 13/1564, Topkapı Sarayı Müzesi Kaynak: Ed.: TEZCAN, Hülya, Sumiya OKUMURA, 2007: 100 Kullanım Alanı:Yastık yüzü Desen ve Renk Özellikleri: Desenin geneli çiçek buketleri, fiyonk, kıvrımlı kurdele, yıldız ve baklava motiflerinden meydana gelmektedir. Dokumanın merkezinde çelenkler ve çiçek buketleri yer almaktadır. Stilize yapraklardan oluşmuş olan, üst üste sıralı, biri büyük dördü küçük beş çelenk birbirine fiyonklar ile bağlanmıştır. Merkez motifin etrafında, çiçeklerden oluşan askı çelenk motifleri yer almaktadır. Orta eksende bulunan bu kompozisyonun dört tarafını 'S' şeklinde kıvrılarak akan çiçek ve kurdelelerden meydana gelen bir bordür çevrelemektedir. Yastığın iki kısa kenarında, içleri küçük çiçek buketleri ile dolu yedi niş bulunmaktadır. Kumaş, mor renk zemin üzerine yeşil, krem ve pembe tonlarında ipek ile desenlendirilmiştir. Örnek 15: Envanter Numarası: 13/1435, Topkapı Sarayı Müzesi

2018

DILEK YURT