Sanat Ve İktidar İlişkisi Üzerine

3. Uluslararası Felsede, Eğitim, Sanat ve Bilim Tarihi Sempozyumu

Sanat ve iktidar arasındaki ilişkiyi, eğer ilişki kavramının a priori "karşılıklılık" içerdiğini düşünerek ele alıyorsak, bunun modern bir fenomen olduğunu kabul etmek zorundayız. En azından Rönesans'a kadar sanat, hem antikçağda hem de ortaçağda dinsel ya da siyasi otoritenin isteklerini yerine getiren mekanik bir uğraş olarak görülmekteydi. Zaten sanat ile zanaat arasında da herhangi bir ayrıma gidilmiyordu. Sanatın iktidar tarafından "ciddi"ye alındığı, sanatın iktidarla arasına mesafe koyarak kendi amaçlarının peşinden gitmeye başladığı ve iktidara karşı kendi konumunu savunduğu anı, silik bir şekilde olsa da, 15. yüzyılda görmeye başlıyoruz. Bu dönemde zanaatçı ile sanatçı arasındaki mesafe yavaş yavaş açılmaya başlamıştır. 15. yüzyılın ilk yarısında, Donatello veya Brunelleschi gibi sanatçıları kastederek Cosimo de Medici şöyle diyebilmektedir: "Bu insanlara sanki tanrısal ruhlara sahip olağanüstü dâhiler gibi muamele edilmelidir" (Strathern, 2017, s. 107). 2 Elbette Medici'nin amacı sadece Floransalı sanatçıları yüceltmek değildi; daha çok o, sanatçılar aracılığıyla bir burjuva olarak sahip olduğu konumu aristokrasiye karşı tahkim edebilmenin derdindeydi. Yüz yıl sonra Giorgio Vasari Sanatçıların Hayat Hikâyeleri'nde sanatçının, basitçe sadece el ile iş yapan biri değil, yüksek zekâsı ve kuvvetli sezgileri ile sıradan insanlardan farklı olduğunu yazıyordu. Böylece artık sanatçılar "basit zanaatçılar" olarak iktidarın "kulu" olmaktan yavaş yavaş çıkmaya başlıyor ve bugünkü anlamıyla sanata ve sanatçıya verilen değer tohum halinde oluşma başlıyordu. Leonardo da Vinci ve Michelangelo bu tür sanatçıların çok iyi bilinen iki önemli örneğidir. Ama her ikisinin de bugünkü anlamıyla özgür sanatçılar olmadığını çok iyi biliyoruz. Her şeyden önce bu sanatçılar onları serbest hareket edebilecek imkânları yaratan bir serbest piyasa için çalışmıyorlardı. Hamileri vardı ve onların istekleri sözleşmeler aracılığıyla sıkı bir biçimde sanatçıyı neyi yapması ya da yapmaması konusunda bağlıyordu. Kanaatimce, bugünün sanatçısına en yakın sanatçı modelini Rembrandt'ın şahsında 17. yüzyıl Hollanda'sında görüyoruz. Bu dönemde, Hollanda kapitalizminin yükselişine paralel olarak bir sanat piyasası oluşmuş ve Rembrandt gibi sanatçılar da kuralcı aristokratlara değil, kültürlenmeye ihtiyaç duyan burjuvaların daha esnek arzularına biçim vermeye başlamışlardır. Yine de Rembrandt'ı da hepten özgür bir sanatçı olarak düşünmemek gerekir. O dönemde piyasa bugünkü gibi sonsuz alternatifler sunmuyordu, bu oldukça sınırlı bir piyasaydı. Nitekim kendi bireyselliği ve sanat üslubunu son noktasına kadar götürmek istediği için Rembrandt, sonuç olarak, burjuva müşterilerini tatmin edememeye başlamış (Rembrandt duygular ve karakterin bütünüyle figürün yüzünde ve jestlerinde görünür olmasını isteyen bir realist olduğu için, portrelerinde gerçek hallerinden çok idealize edilmiş veya yüceltilmiş hallerini görmeyi arzulayan burjuvaların hışmına uğramış, böylece gençlik zamanın aksine ilerleyen yaşlarında sipariş alamamaya başlamıştır) ve bu sürecin sonu onun yoksul bir adam olarak dünyaya gözlerini kapaması olmuştur. Sanatçının, onu kesin kurallar içinde çalışmaya mahkûm eden hamilik ilişkilerinden tam olarak özgürleştiğini görmek için 19. yüzyılı beklemek gerekir. Romantizmin sanat ve sanatçı kavramlarına getirdiği radikal yenilik, kapitalist piyasanın yapıları ve arzularıyla üst üste binince sanatın kendine ait bir alanı oluşmaya başlamıştır. Romantikler için sanatçı,

2018

Nusret POLAT